همه چیز در مورد حصیر و انواع حصیر بافی در ایران| آذر 1403

حصیر بافی

حصیربافی یکی از کهن‌ترین صنایع دستی در دنیاست. مهم‌ترین ماده اولیه حصیربافی از گیاهان تامین می‌گردد و می‌توان در اغلب مناطقی که در آن‌ها نی، بامبو، نخل خرما و گیاهان این‌ چنینی رشد می‌کند، شاهد رونق حصیربافی و تولید محصولات حصیری بود. استفاده از الیاف گیاهی و بافت آن‌ها به روش‌های مختلف، یکی از اولین ابداعات بشر بوده است. انسان از این مواد برای بافت زیرانداز یا ساخت سرپناه بهره می‌برده و همین استفاده روز به روز گسترش پیدا کرده تا امروز که انواع لوازم حصیری در کشورهای مختلف دنیا تولید می‌شود. حصیربافی امروز یکی از محبوب‌ترین صنایع دستی دنیا و البته کشور خودمان ایران است. کم‌تر صنایع دستی را می‌توان یافت که مثل محصولات حصیری از بند جغرافیا رها بوده و در اغلب نقاط دنیا مورد استفاده قرار بگیرد.

حصیربافی چیست

به در هم تنیدن و پیچاندن الیاف گیاهی و بافتن این الیاف برای تولید محصولات مختلف حصیری به کمک دست یا ابزار مختلف حصیربافی می‌گویند. حصیربافی یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی دنیاست و در طول تاریخ کاربرد فراوانی در برطرف کردن نیازهای روزمره افراد داشته است.

گیاهانی مثل نی، نخل خرما، ساقه گندم، ساقه برنج، لی و… به عنوان مواد اولیه بافت حصیر مورد استفاده قرار می‌گیرند. از این هنر تاریخی برای ساخت محصولاتی مثل انواع ظروف، زیرانداز و زیلو، سبد، زنبیل، کلاه، پرده، مبلمان، صندوقچه و… استفاده می‌کنند. در واقع می‌توان گفت در هر منطقه از الیاف گیاهی خاصی که بومی منطقه است برای ساخت لوازم خاصی که مورد نیاز اهالی‌ست استفاده می‌کنند و به همین خاطر محصولات حصیری از تنوع چشم‌گیری برخوردارند.

در ایران نیز مناطق جنوبی و شمالی کشور به عنوان مراکز اصلی حصیربافی شناخته می‌شوند. مواد اولیه ارزان و در دسترس بودن ابزار کار و الیاف گیاهی، مهم‌ترین عوامل رشد و رونق این هنر در طول تاریخ بوده است. علاوه بر این، محصولات تولید شده با هنر حصیربافی اغلب کاربردی بوده و در زندگی روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرند. همین کاربردی بودن نیز عامل مهم دیگری برای محبوبیت این محصولات است. امروز انواع محصولات حصیری در دکوراسیون داخلی خانه‌های مدرن نیز جا باز کرده و به عنوان محصولاتی تزئینی و کاربردی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

مختصری درباره تاریخ حصیربافی

مصر باستان به دلیل برخورداری از گیاهان باتلاقی و اقلیم خاصی که داشت، یکی از اولین مناطقی بود که حصیربافی در آن رونق گرفت. در کاوش‌های باستان‌شناسی مقبره‌های فراعنه، طیف وسیعی از اقلام حصیری در آن‌ها کشف شد. صندوق، سبد، صندلی و جعبه کلاه‌گیس از جمله تولیدات مصریان باستان بود. از طرف دیگر حصیربافی در ایران و در زمان امپراتوری هخامنشیان نیز رواج داشت. ایرانیان از حصیربافی برای ساخت سپر در میدان‌های نبرد استفاده می‌کردند.

کم‌کم حصیربافی از مصر باستان و ایران به روم منتقل گشته و در آن سرزمین نیز با استقبال رو به رو شد. رومیان از سبدهای حصیری برای حمل لوازم مختلف استفاده می‌کردند و مبلمان حصیری نیز یکی دیگر از تولیدات آن‌ها بود. در عصر اکتشاف یعنی از قرن پانزدهم که اروپائیان از طریق دریا به کشورهای دیگر رفته و سرزمین‌های جدیدی را کشف کردند، حصیربافی نیز با پیشرفت‌هایی همراه بود. بازرگانان دریایی، مواد اولیه مناسب مثل نخل یا خیزران را از مناطق مختلف به اروپا آورده و اینگونه کیفیت و تنوع محصولات حصیری افزایش پیدا کرد.

حصیربافی در ایران

ایران  به عنوان یکی از پیشگامان صنعت حصیربافی شناخته می‌شود. حصیربافی اغلب به عنوان شغل فرعی افراد در کنار کشاورزی انجام می‌شده است و حصیربافان انواع محصولات کاربردی و تزئینی را با مواد اولیه در دسترس خود، تولید می‌کردند. امروز هم در بسیاری از شهرهای ایران محصولاتی مثل زیرانداز، سبد، زنبیل و… توسط زنان و مردان هنرمند، تولید شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرند.

تنوع الیاف گیاهی در مناطق مختلف ایران سبب شده است که محصولات حصیری نیز از تنوع بالایی برخوردار باشند. به بیان دیگر به دلیل تفاوت‌های اقلیمی و پوشش گیاهی متفاوت در مناطق مختلف ایران، حصیربافی نیز به شیوه‌های گوناگونی انجام شده و محصولات متفاوتی نیز در هر منطقه تولید می‌شود. با این حال اغلب این محصولات با تار و پودی از الیاف گیاهی بافته شده و دارای ظاهری مشبک یا مارپیچ هستند. همچنین ابزار مورد استفاده در این هنر نیز ساده و در دسترس بوده و در برخی موارد از دستگاه‌های ساده حصیربافی استفاده می‌شود. مناطق جنوبی و شمالی ایران، مهم‌ترین مراکز حصیربافی در ایران هستند که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

حصیربافی مناطق جنوبی

همان طور که گفتیم، حصیربافی در هر منطقه‌ای متاثر از اقلیم و مواد اولیه موجود در آن منطقه تولید می‌شود. در استان‌های جنوبی ایران مثل خوزستان، هرمزگان، بوشهر، سیستان و بلوچستان و… که دارای اقلیم گرمسیری هستند، بافت محصولات حصیری با استفاده از برگ درخت خرما و نی‌های باتلاقی انجام می‌شود. برای مثال «کرتک» نوعی نی باتلاقی است که دارای ساقه‌های بلند و منعطفی بوده و یکی از مهم‌ترین الیاف گیاهی مناسب برای حصیربافی در جنوب کشور محسوب می‌شود.

الیاف گیاهی دیگری که در جنوب کشور برای ساخت محصولات حصیری مورد استفاده قرار می‌گیرد «داز» است. داز نوعی نخل وحشی‌ست که میوه‌های شیرین و گسی به نام کنل دارد. مهم‌ترین ویژگی برگ‌های این نخل وحشی استحکام بالای آن است. استحکام برگ‌های این نخل باعث شده‌ تا از آن برای ساخت پربند نیز استفاده کنند. پربند همان ریسمانی است که هنگام بالا رفتن از نخل خرما از آن کمک می‌گیرند.

حصیربافی مناطق شمالی

حصیربافی یکی از برجسته‌ترین صنایع دستی استان‌های شمالی به خصوص گیلان و مازندران است. همچنین یکی از هنرهای دستی درآمدزا ایران هم به شمار میرود. در استان گیلان روستای فشتکه به عنوان روستای ملی حصیربافی ثبت شده‌ است و محصولات این منطقه از محبوبیت فراوانی برخوردارند. در مناطق شمالی ایران انواع گیاهان بومی که از انعطاف و استحکام لازم برای حصیربافی برخوردارند، مورد استفاده قرار می‌گیرند. نی‌های مردابی، ساقه برنج و ساقه گندم از جمله این گیاهان هستند. یکی از پرکاربردترین الیاف گیاهی در شمال ایران «سوف» نام دارد که در مرداب‌ها می‌روید. برای استفاده از این نی ابتدا آن را زیر نور آفتاب قرار داده‌ و خشک می‌کنند و بعد از اینکه به خوبی خشک شد برای بافت محصولات به کار می‌گیرند.

گیاه «لی» یا «گالی» نیز یکی دیگر از نی‌های مردابی مناسب برای حصیربافی است. این گیاه به صورت خودرو در کناره‌های تالاب‌ها و مناطق باتلاقی و آبگیرهای نزدیک دریا رشد می‌کند. لی برای ساخت انواع محصولات حصیری مثل کلاه، زنبیل، سفره، زیرانداز، ساک، جای نان و… مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گیاه دیگری که در ساخت محصولات حصیری استفاده می‌شود «کنف» است که مخصوصا برای حصیربافی کشت می‌شود. ترکه‌های درخت بید نیز از جمله مواد اولیه حصیربافی است که در مناطق مختلفی از ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

معرفی ابزار حصیربافی

در بیشتر مواقع، ابزار مورد نیاز برای تولید صنایع دستی ساده و در دسترس هستند. به خصوص اگر این صنایع دستی از قدمت بالایی نیز برخوردار باشند، روش تولید و ابزار مورد نیاز برای ساخت آن‌ها در دسترس‌تر است. حصیربافی نیز به عنوان یکی از صنایع دستی  با سابقه با استفاده از ابزار و مواد اولیه در دسترس انجام می‌شود. ممکن است ابزار مورد نیاز در این هنر بر اثر تفاوت‌های بومی و اقلیمی در مناطق مختلف، اندکی متفاوت باشد. اما مهم‌ترین ابزار حصیربافی شامل این موارد است:

قیچی

قیچی مورد نیاز برای حصیربافی دارای لبه‌های باریک و تیزی است که برای بریدن چوب‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چاقو

ممکن است ضخامت الیاف به حدی باشد که با قیچی نتوان آن‌ها را برید. به همین منظور از چاقویی با لبه محکم و تیز استفاده می‌شود.

درفش

قرار دادن‌ ترکه‌های اضافی با استفاده از درفش انجام می‌شود. درفش تیز موجب شکستن‌ ترکه‌ها می‌شود اما می‌توان از آن برای ایجاد سوراخ بر تخته‌های سه‌لایی استفاده کرد.

چسب

چسباندن و محکم کردن تکه‌های اضافی چوب و الیاف و فیکس کردن آن‌ها در محل قرارگیری‌شان با استفاده از چسب‌های مناسب انجام می‌شود.

خط‌کش متری یا نواری

از خط‌کش برای اندازه‌گیری الیاف و قسمت‌های مختلف کار استفاده می‌شود تا محصول نهایی دقیق‌تر ساخته‌ شود.

گاز یا چراغ الکلی

برای سوزاندن پرزهای اضافی مورد استفاده قرار می‌گیرد تا محصول از نظر ظاهری یکدست باشد.

حصیربافی با دستگاه

دستگاه حصیربافی ظاهری شبیه به دار قالی دارد و از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده‌ است. در حصیربافی با استفاده از دستگاه، ابتدا با ریسیدن‌ الیاف گیاهی نخ حصیری تولید می‌کنند و سپس درست مثل قالی‌بافی بعد از چله‌کشی، بافت کار را آغاز می‌کنند و پس از اینکه هر ردیف بافته‌ شد شانه می‌زنند. مهم‌ترین ابزاری که در دستگاه حصیربافی مورد استفاده قرار می‌گیرد شامل این موارد است:

لوتو: 

برای تابیدن نخ استفاده می‌شود.

دوک: 

برای ریسیدن نخ به کار می‌رود.

عاجله:

 ابزاری که برای گذاشتن نخ‌های تابیده به صورت دولا روی هم برای ریسیدن مجدد به کار می‌رود.

پلار: 

شانه مخصوص حصیربافی است.

کتل: 

چهارپایه‌ای است که بافنده هنگام کار روی آن می‌نشیند.

حصیربافی چگونه انجام می‌شود:

بافت حصیر اغلب به دو صورت مشبک و پیچشی انجام می‌شود. همان‌طور که گفتیم، تار و پود بافته‌های حصیری از الیاف گیاهی مختلف تامین می‌شود و بافندگان قبل از هر چیز الیافی مانند ساقه برنج، ساقه گندم، برگ نخل، ترکه بید و… تهیه می‌کنند. برای انجام حصیربافی به روش مشبک از الیاف نواری شکل استفاده می‌کنند. این الیاف بعد از برش خوردن‌ و خیساندن‌ به صورت زیر و رو در هم تنیده‌ می‌شوند و طبق سلیقه و مهارت بافنده‌، محصول نهایی آماده می‌شود. در این شیوه بافت حصیر روزنه‌هایی به صورت منظم و هندسی بر سطح کار ایجاد می‌شود که ظاهری مشبک به محصول می‌دهد.

در روش پیچشی اما از رشته‌هایی به شکل طناب یا نوار استفاده می‌کنند. به این صورت که چند رشته‌ از الیاف گیاهی را به صورت نوار به هم بافته‌ یا به دور هم می‌پیچانند تا مثل طناب شود. سپس از مرکز دایره آغاز کرده و با حرکاتی دوار، طناب را به صورت مارپیچ از زیر و روی الیاف پایه می‌گذرانند. کلاه‌های حصیری و برخی از سبدها اغلب با این روش بافته‌ می‌شوند.

البته برای تولید پرده‌های حصیری از روش متفاوتی استفاده می‌کنند. در تولید این محصولات ابتدا نی‌های مردابی به صورت یک‌اندازه و یک‌شکل برش خورده‌ و جمع‌آوری می‌شوند. سپس آن‌ها را به صورت موازی کنار هم قرار داده‌ و با نخ به یکدیگر متصل می‌کنند. این پرده‌ها به عنوان پوششی برای درب و پنجره‌ها و آلاچیق‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

چگونه از محصولات حصیری نگهداری کنیم:

برای افزایش عمر مفید محصولات حصیری باید نکات مختلفی را رعایت کنیم که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد:

• قرار گرفتن‌ طولانی مدت محصولات حصیری زیر نور مستقیم خورشید، موجب خشکی بیش از حد و شکنندگی این محصولات می‌شود.
• محصولات حصیری نباید به مدت طولانی مرطوب بمانند. رطوبت باعث تغییر شکل و رنگ حصیر می‌شود.
• هنگام استفاده از محصولات حصیری می‌توان پارچه‌ای روی آن‌ها پهن کرد تا از برخورد چربی به سطح حصیر جلوگیری شود.
• برای تمیز کردن محصولات حصیری می‌توان از دستمال مرطوب و یا مسواک و بُرس نرم استفاده کرد.
• برای‌ زدودن‌ گرد و غبار، بهتر است از بُرس تمیز و نرم و یا جاروبرقی با سری‌های کوچک استفاده کنید.

• برای تمیز کردن محصولات حصیری جنوب، می‌توان آن‌ها را درون محلول آب و صابون یا آب و نمک قرار داد و با یک پارچه‌ی نرم یا مسواک چربی‌ها و آلودگی‌ها را از بین برد.
• محصولات حصیری شمال به دلیل این که از رطوبت بیشتری برخوردارند، نباید داخل آب قرار داده‌ شوند و برای تمیز کردن آن‌ها می‌توان از مسواک یا پارچه‌ای نرم استفاده کرد.
• در صورتی که محصولات حصیری شمال دچار تغییر شکل شدند می‌توانید مقداری آب روی آن‌ها اسپری کنید و داخل‌شان را پر کرده و به حالت اولیه برگردانید. بعد از خشک شدن حصیر، شکل اولیه به محصول بازمی‌گردد. البته حصیر جنوب از انعطاف‌پذیری کم‌تری برخوردار است و این خاصیت برگشت‌پذیری مختص محصولات حصیری شمال کشور است.

حصیربافی در دنیای امروز

این هنر یکی از آن صنایع دستی قدیمی است که امروز نقش پررنگی در دکوراسیون داخلی منازل پیدا کرده و در بسیاری از کافه‌ها، رستوران‌ها، هتل‌ها و خانه‌های لوکس و مدرن، مورد استفاده قرار می‌گیرد. پرده‌های حصیری گزینه بسیار مناسبی برای ایجاد یک چیدمان تلفیقی و گرم و صمیمی هستند که می‌توانند در کنار سایر عناصر دکوراسیون داخلی خانه شما قرار بگیرند. زیرانداز، پادری، آباژور، انواع سبد و ظروف حصیری نیز این روزها مورد توجه بسیاری از افراد قرار گرفته‌ که این موضوع به رشد و رونق حصیربافی در شهرها و روستاها کمک قابل توجهی می‌کند. علاوه بر این موارد محصولاتی مثل زنبیل و جارو و سفره حصیری می‌توانند جایگزین مناسبی برای کیسه‌های پلاستیکی و محصولات این‌چنینی باشند تا اینگونه آسیب کم‌تری نیز به محیط زیست وارد شود.

فروشگاه دیارمو ارایه دهنده انواع محصولات حصیری جنوب هست.

در سایت دیارمو تمامی محصولات قابل ثبت سفارش می باشد.

هم چنین در باسلام نیز غرفه دیارمو فعال می باشد .

محصولات دیارمو همگی با بهترین کیفیت و بافتی لوکس تهیه می شود و همگی مشتریان رضایت کافی از محصولات را دارند.